کمانه/ سرویس اقتصاد: در سال های اخیر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی متولی اصلی ساماندهی مشاغل خانگی معرفی شده است. در حالی که نهادهای دیگری نیز در انجام و پیاده سازی طرح های توسعه کسب و کارهای خانگی در حمایت از افراد کم بضاعت، زنان سرپرست خانوار و خانواده زندانیان فعالیت دارند. وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی موظف است در کنار تسهیل مالی و خدمات اقتصادی، با چشم اندازی بلندمدت جهت سیاست گذاری در این حوزه بکوشد و با استفاده از ظرفیت سایر نهادهای دولتی و غیردولتیِ مرتبط و یادگیری از تجارب و الگوهای داخلی و بین المللی بتواند بهترین مداخله را در امر توسعه مشاغل خانگی انجام دهد. ازاین رو در این طرح پژوهشی به مطالعه الگوهای داخلی و بین المللی توسعه مشاغل خانگی پرداخته شده است و الگوهای داخلی توسعه مشاغل خانگی به تصویر کشیده شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش
در سال ۱۳۹۶ در کشور، طرح ملی توسعه مشاغل خانگی در دبیرخانه ستاد سامان دهی و حمایت از مشاغل خانگی در معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی طراحی و تصویب شد. نهادهای دیگری ازجمله معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، کمیته امداد امام خمینی، سازمان بهزیستی کشور و انجمن حمایت از زندانیان در انجام و پیاده سازی طرح های توسعه ملی مشاغل خانگی در حمایت از افراد کم بضاعت، زنان سرپرست خانوار و خانواده زندانیان نیز فعالیت دارند و از دیگر بازیگران حوزه توسعه مشاغل خانوادگی هستند. در سال های اخیر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی متولی اصلی مشاغل خانگی معرفی شده است. از همین رو لازم است تا این نهاد در کنار تسهیل مالی و خدمات اقتصادی، با چشم اندازی بلندمدت جهت سیاست گذاری در این حوزه بکوشد. از همین رو این مطالعه به دنبال ارائه بسته سیاستی مناسب در جهت توسعه مشاغل خانگی به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بوده است که از بازیگران اصلی عرصه سیاست گذاری مشاغل خانگی است. همچنین از اهداف مهم این طرح پژوهشی شناسایی الگوهای داخلی و بین المللی توسعه مشاغل خانگی و در نهایت ارائه الگوی ملی پیشنهادی توسعه مشاغل خانگی بر مبنای مطالعات داخلی و بین المللی بوده است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر گردآوری داده ها باتوجه به ماهیت پژوهش، کیفی و از نوع توصیفی و پیمایشی است.

تعریف مشاغل خانگی
در حالیکه تعاریف متعددی برای کسب و کار یا مشاغل خانگی درنظر گرفته شده است تعریف معیار در این پژوهش بدین شرح است: مشاغل یا کسب و کار خانگی، آن دسته از فعالیت هایی تعریف شده است که توسط عضو یا اعضاء خانواده در فضای مسکونی در قالب یک طرح کسب و کار بدون مزاحمت و ایجاد اختلال در آرامش واحدهای مسکونی هم جوار شکل می گیرد و منجر به تولید خدمت و یا کالای قابل عرضه به بازار خارج از محیط مسکونی می شود.

الگوهای داخلی و بین المللی توسعه کسب و کارهای خانگی
در ادامه الگوهای مختلف کسب و کارهای خانگی در ایران و جهان مورد مطالعه قرار گرفته است.

الگوهای داخلی
یکی از الگوهای داخلی مورد بررسی، الگوی توسعه مشاغل خانگی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بوده است که متولی اصلی آن یعنی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به دنبال توانمندسازی مالی فعالان کسب و کار خانگی است. به نظر می رسد که مفاهیمی از قبیل آموزش، مهارت آموزی و توانمندسازی نقش چندانی در این الگو ایفا نکرده است. بانک رسالت از دیگر نهاد هایی است که به برنامه های توسعه مشاغل خانگی در ایران ورود کرده و مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. در الگوی توسعه مشاغل خانگی بانک رسالت، توانمندسازی یکی از عناصر مهم آن تلقی گردیده است.

برنامه دیگر مورد بررسی، الگوی توسعه مشاغل خانگی جهاد دانشگاهی است و یکی از عناصر مهم آن اهتمام ورزیدن به آموزش بوده است؛ بدین صورت که جهاد تلاش زیادی برای آموزش افراد از طریق مرتبط کردن آن ها با مراکز مختلف آموزشی مانند سازمان آموزش فنی و حرفه ای و… انجام داده است.

موسسه توسعه خدمات مالی خرد (تاک) از دیگر بازیگران حوزه مشاغل خانگی در ایران است که رسالت و وظیفه اصلی این موسسه، تسهیلگری اشتغال برای گروه های خودیار بوده است و در نهایت در فرایند توانمندساری خود اعضای گروه ها مبتنی بر سرمایه اجتماعی گروه خودیار بر خودشان نظارت می کنند و نظارت بیرونی از جانب بانک یا موسسه دیگر صورت نمی پذیرد.

بنیاد برکت، آخرین الگوی داخلی مورد بررسی است. مطالعات و همچنین مصاحبه با مطلعان کلیدی بنیاد برکت نشان داده است که این بنیاد در راستای توسعه مشاغل خانگی در تلاش است که گروهی از مسئولان اجرایی در مناطق هدف را گردهم آورد تا شناسایی دقیقی از منطقه صورت بگیرد و در نهایت بتواند مشاغل خانگی را به صورت هدفمندتری ترویج کند.

الگوهای بین المللی
در الگوهای بین المللی نیز بانک گرامین، الگوی توسعه مشاغل خرد و خانگی نپال و جنبش یک روستا یک محصول (اُواپ) مورد بررسی قرار گرفتند. سازوکار الگوی بانک گرامین از پایین به بالا و مبتنی بر اجتماع است؛ یعنی ایجاد و توسعه کسب و کارهای خانگی از تشکیل گروه هایی که از نظر پیشینه اقتصادی و اجتماعی شبیه به هم هستند، آغاز می گردد و گروه های تشکیل شده تحت آموزش های لازم قرار گرفته و توانمند می شوند تا مهارت های مالی لازم را کسب کنند. از وجوه افتراق این الگو با الگوی موجود وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی این بوده است که سازوکار توسعه مشاغل خانگی در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از بالا به پایین بوده است و توانمندسازی مالی نیز در دستور کار وزارت خانه قرار نگرفته است.

جنبش اُواپ تاکید خاصی بر روی محصولات منحصر به فرد هر منطقه و مختصات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن مناطق دارد؛ نکته ای که به نظر می رسد از عوامل موفقیت این جنبش در کشورهای مختلف است. در حالی که الگوی توسعه مشاغل خرد و خانگی ایران محصول محور نبوده است و برنامه ای برای هدایت متقاضیان مشاغل خانگی به تولید و ارائه محصولات منحصربه فرد هر منطقه و دارای کشش برای بازار ندارد.

بررسی و مطالعه الگوهای بین المللی نیز حاکی از این مسئله بوده است که هرکدام از آن ها با توجه به شرایط خاص کشوری که در آن اجرا شده اند طراحی شده اند و مسلما هیچ یک از آنان را نمی توان در کشوری مانند ایران مستقیما پیاده سازی کرد و انتظار نتیجه ای مشابه داشت. با وجود این می توان گفت در کشوری همچون ایران که تحت شرایط اقتصادی ویژه ای است و به دلیل تحریم ها برخی مسیرهای توسعه و ایجاد اشتغال همچون سرمایه گذاری مستقیم خارجی امکان پذیر نیستند، الهام گیری از این الگوها و متناسب سازی آنان با شرایط ایران می تواند موجب تاب آوری بیشتر اقتصاد محلی شود و گامی به سمت اقتصاد مقاومتی باشد. علاوه بر این به نظرمی رسد پیاده سازی هوشمندانه چنین الگوهایی موجب اشتغال، جلوگیری از مهاجرت جوانان به شهرها و توانمندسازی اقشار مختلف جامعه به خصوص زنان می شود.

الگوهای پیشنهادی توسعه مشاغل خانگی برای وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی
با استفاده از مطالعات و همچنین تجربه ها و الگوهای داخلی و بین المللی، چهار الگوی پیشنهادی برای توسعه مشاغل خرد و خانگی ایران ارائه شده است. هر کدام از الگوهای مذکور دارای ساختار و فرایند منحصربه فردی هستند که منجر به تمایز آن ها از یکدیگر می شود. هر کدام از این چهار الگوی پیشنهادی برای یک بستر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مناسب هستند.

الگوی پیشنهادی کارآفرینی محور
این الگوی پیشنهادی شامل عناصر زیر است که در الگوی موجود وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی دیده نمی شود:

·        تاکید بر توانمندسازی تسهیلگران (اگر تسهیلگران آموزش های لازم و مناسب را دریافت کنند می توانند نقش موثری را در ایجاد و توسعه کسب و کارهای خانگی برعهده بگیرند.)

·        شناسایی ظرفیت متقاضیان مشاغل خانگی (اگر افراد در مشاغلی شروع به فعالیت کنند که علاقه و استعداد دارند کارایی و بهره وری مشاغل خانگی افزایش پیدا می کند.)

·        ارائه فناوری های مناسب

·        اتصال و پیوند به حلقه های گوناگون زنجیره ارزش

الگوی پیشنهادی پشتیبان/ پیشران محور
این الگوی پیشنهادی شامل عناصر زیر است که در الگوی موجود وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی دیده نمی شود:

·        تشکیل شبکه ای از پشتیبانان/ پیشرانان

·        توانمندسازی پشتیبانان/پیشرانان با تاکید ویژه بر آموزش و مشاوره های موردنیاز در زمینه شبکه سازی (اگر پشتیبانان/پیشرانان آموزش های کاربردی و مناسبی دریافت کنند می توانند کمک شایانی به توسعه مشاغل خانگی کنند. همچنین می توانند آموزش های کاربردی تری را به متقاضیان مشاغل خانگی ارائه دهند.)

الگوی پیشنهادی صنعت محور
این الگوی پیشنهادی شامل عناصر زیر است که در الگوی موجود وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی دیده نمی شود:

·        شناسایی و عقد قرارداد با صنایع بزرگ

·        تدوین استانداردها و رویه ها

·        تهیه مواد اولیه و ابزار موردنیاز

در واقع نکته اصلی و اساسی در این الگو استفاده از ظرفیت و پتانسیل صنایع بزرگ در راستای پایدارسازی مشاغل خانگی است. ایده ای که اگر زمینه های تحقق آن ایجاد شود می تواند کمک شایانی به مشاغل خرد و خانگی کند.

الگوی پیشنهادی اجتماع محور
این الگوی پیشنهادی شامل عناصر زیر است که در الگوی موجود وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی دیده نمی شود:

·        تاکید بر اجتماعات محلی برای ایجاد و توسعه مشاغل خانگی (افراد محلی به مثابه منبع مهمی در راستای شناسایی پتانسیل های اجتماع محلی خود هستند.)

·        شناسایی پتانسیل های منطقه ای توسط ادارات کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی (مزیت ها مبتنی بر بازار همان منطقه شناسایی شوند و کسب و کارها در نهایت برای فروش محصولات تولیدی با مشکل مواجه نشوند.)

·        تشکیل گروه های خودیار به کمک تسهیلگر (تشکیل گروه های خودیار منجر به آشناسازی جامعه محلی با پتانسیل های منطقه ای و ایجاد روحیه خودباوری می شود.)

·        آموزش انواع توانمندی ها اعم از مالی، فنی و کسب و کار (هرچه متقاضیان مشاغل خانگی آموزش هایی که دریافت می کنند جامع و کامل تر باشد، امکان موفقیت، بهره وری و کارایی مشاغل خانگی نیز افزایش پیدا می کند و لازم است تا وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برنامه ویژه ای را برای مسئله توانمندسازی تدارک ببیند و زمینه های لازم برای آن را فراهم سازد.)

جمع بندی
در پژوهش حاضر مدل های توسعه مشاغل خانگی داخلی و بین المللی مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی ها و یافته ها نشان داده اند که اگر در منطقه ای، مشاغل خانگی ایجاد شده اند و مشغول فعالیت هستند، لازم نیست که دولت مداخله مستقیمی داشته باشد و الگوی مدنظر خود را پیاده کند؛ بلکه می تواند تسهیلات را در اختیار گروه های فعال آن منطقه که مشغول ایجاد و توسعه مشاغل خانگی هستند قرار دهد. به نظر می رسد که مداخلات مستقیم دولت و یا بخش دولتی در ایجاد و یا توسعه کسب و کارهای خانگی کارایی چندانی ندارد و لازم است تا حلقه واسطی مانند پشتیبان/پیشران و یا تسهیلگر بین بخش دولتی و متقاضیان مشاغل خانگی وجود داشته باشد. البته برای کارآمدسازی این شیوه نیز لازم است تا حلقه های واسط آموزش های مناسبی دریافت کرده و توانمندی های لازم را کسب کرده باشند و بتوانند دانش خود را به متقاضیان مشاغل خانگی ارائه دهند. لذا در این پژوهش چهار الگوی کارآفرینی محور، پشتیبان/پیشران محور، صنعت محور و اجتماع محور پیشنهاد شد. در هر چهار الگوی پیشنهادی نقش دولت از نوع تنظیم گری است؛ یعنی دولت بسترهای لازم را برای ایجاد مشاغل خانگی و توسعه آن ها فراهم می کند تا افراد بتوانند با حمایت های مالی، فنی، آموزشی و … کسب و کارهای خانگی خود را آغاز کنند، به سودآوری برسند و حتی در صورت موفقیت کسب و کار خود را توسعه دهند.

این مطالعه در پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه صنعتی شریف با مدیریت نجم الدین یزدی و به سفارش ستاد ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و موسسه کار و تامین اجتماعی در سال ۱۴۰۲ انجام شده است.